Han seier det rett ut, professor i rettsvitskap p? Universitetet i Oslo, J?rn ?yrehagen Sunde: Noko er gale med den norske rettsstaten. Ikkje alt er gale, legg han straks til, men noko.
– Det har blitt s? dyrt ? g? til domstolane for ? krevja sin rett eller forsvara sin rett, at dei aller fleste av oss faktisk ikkje har r?d til det. Det er eit problem vi m? ta p? djupaste alvor.
Sunde viser til at likskap for lova er eit grunnleggjande prinsipp i rettsstaten.
– Men, ? gje like rettar i lov er ikkje nok. Vi m? ha same mogelegheit til ? forsvara interessene v?re i ein domstol for at likskapen skal vera reell. Slik er det ikkje i dag. Den norske rettsstaten har utvikla seg i heilt feil retning dei siste tjue ?ra, meiner han.
Sunde er aktuell med bok, ein pamflett, kallar han den, der tittelen er forma som eit sp?rsm?l: Har eg rettstryggleik? Det er ikkje til juristkollegaene han fyrst og fremst snakkar, men til politikarane og folk flest. Han vil ha merksemd om problemet – og vekkja debatt.
Lite skjer
Juristen er ikkje ?leine med uroa si.
– Advokatforeiningane er bekymra. Dommarforeiningane er bekymra. Mange har vore bekymra lenge. Men trass i medvitet om at noko er gale, har det knapt skjedd noko som helst p? det politiske niv?et. Det gjer meg skikkeleg irritert. For det er ikkje s? reint lite som st?r p? spel. Vi kan komma til ? ?ydeleggja noko av det flottaste og viktigaste vi har: rettsstaten.
Men, kan vi kanskje innvenda, er det verkeleg s? gale? Er ikkje den norske rettsstaten blant dei beste i verda? Jau, p? mange m?tar. Vi er p? topp n?r det gjeld fleire ting, som at lovene v?re ikkje har tilbakeverkande kraft, eller at dommarane v?re er uavhengige og ukorrupte.
– Men vi b?r likevel ikkje vera sj?lvtilfredse. P? oversikta til World Justice Project over rettsstatar i verda, kjem det fram at Noreg er p? 14. plass n?r det gjeld tilgang til konfliktl?ysingsmekanismar, typisk domstolar.
– I ei verd med veldig mange nasjonar, er ikkje det bra nok?
– Nei. For Italia eller Peru er det ikkje s? verst ? vera nummer 14. Men dei er ikkje tillitssamfunn. Noreg derimot, er eit ekstremt sterkt tillitssamfunn, ?tti-nitti prosent av oss har tillit til media, til politi, til rettsvesen. Det betyr òg at om det g?r gale, s? har vi tillit til at vi kan g? til domstolane og f? saka v?r pr?vd, tillit til at vi kan vinna fram med krava v?re. At rettferd skjer. Men n?r vi oppdagar at denne mogelegheita er stengt for oss fordi vi ikkje har pengar nok, d? ?ydelegg ein tilliten. ? vera nummer 14 er rett og slett ikkje bra nok for Noreg. Skal vi oppretthalda tilliten, m? vi vera mykje betre. Det er standarden v?r.
"Det er blitt s? dyrt ? f?ra ei sak for domstolane, at dei aller fleste ikkje lenger har r?d til det."
Berre for dei rike
Sunde peikar p? at rettstryggleiken, din og min, blir skadelidande.
– Viss barnet mitt blir mobba p? skulen og kommunen ikkje vil setja i verk tiltak, kan eg til slutt bli n?ydd til ? ta saka til domstolane. Men n?r det vil kosta meg 2-300?000 kroner – og tapar eg saka, s? kostar det meg nye 2-300?000 – d? kan eg ikkje. D? gjer eg eitt av to. Anten let eg heile saka vera og seier at vi flyttar. Eller s? m? eg berre inng? eit d?rleg forlik med kommunen.
H?ge saksomkostningar kan brukast som eit utpressingsmiddel, ?tvarar Sunde.
– Ein kommune, eit sjukehus, eit forsikringsselskap, eller naboen min, dei med ressursar. Dei kan venta og sj?. Kor lenge toler du h?ge utgifter til advokat f?r du er villig til ? inng? eit d?rleg forlik? D? er det ikkje likskap for lova, d? er det den sterkaste sin rett som gjeld, og dermed er heile poenget med ein rettsstat borte.
Sunde peikar p? eit m?nster: Dess mindre utdanning og l?n eg har, dess mindre delar av det norske rettssystemet er tilgjengeleg for meg. Som minstepensjonist, til d?mes, har eg sm? sjansar til ? ta saka mi til retten, sj?lv om ho er aldri s? viktig for meg:
Eg er blitt feilbehandla p? eit sjukehus og sit derfor i rullestol, men eg f?r ikkje ?konomisk kompensasjon for varige mein eg fekk – midlane eg treng for ? ha eit hus utan d?rstokkar og trapper. Ikkje berre kan eg tapa min rett fordi eg ikkje har pengar, eg kan kjenna meg forsvarslaus og ubetydeleg, mista kjensla av verdigheit.
– Ein rettsstat som fungerer, gjer at eg f?r rett sj?lv om eg ikkje har makt. Men no ser vi at ulike typar makt – og ikkje lov og rett – meir og meir avgjer den rettslege situasjonen. Denne vonde spiralen er den klassedelte rettsstaten, seier Sunde, som stadig fleire blir fanga i.
Staten bryt kontrakten
At det er s? dyrt ? g? til sak, koplar han til fleire ting. For det fyrste er lov og rett vorte enormt omfattande og derfor nesten umogeleg ? man?vrera i utan ? vera jurist. Samstundes har staten gjort det vanskelegare ? f? faktisk tilgang til rettsmateriale – til dokument som Arkivverket forvarar og til lov og rett som Lovdata gjer tilgjengeleg.
– Leitar eg etter kjeldene til lov og rett i Lovdata – som til d?mes kan hjelpa meg i ei sak der naboen krev vegrett over tunet p? garden min, ligg over halvparten av dei dokumenta bak ein betalingsmur. Skal muren opnast for meg, m? eg ut med 7500 kronar i ?ret. Kva i all verda er dette? Eg held fartsgrensene, eg betaler skatt, eg gjer det eg skal. Og s? skal eg betala tusenvis for ? vera informert og lovlydig? Med dette bryt staten sin del av samfunnskontrakten, p?peikar juristen.
"Noko er gale med rettsstaten v?r. Eg er desperat etter at di skal ta problemet p? alvor."
KI kan hjelpa
Korleis blir eg informert? Sunde meiner staten ikkje tek nok ansvar for ? formidla lov og rett til innbyggjarane. Om den hjelper til med ? sikra oss innsyn, kan kanskje fleire av oss sleppa ? g? til ein dyr advokat.
– Det finst teknologi med kunstig intelligens som gjer det lett ? utvikla ei digital fyrstelineteneste. Om du f?r eit krav fr? naboen om vegrett over eigedomen din, kan du fortelja situasjonen din inn i eit dataprogram – som analyserer kva du treng ? sjekka, anten det er veglova, servituttlova eller hevdslova. Gjennom ? finansiera ei slik fyrstelineteneste kan staten i st?rre grad halda sin del av samfunnskontrakten, held juristen fram.
Timeprisen m? ned
Men, seier Sunde, meir trengst.
– Staten m? hjelpa oss ved ? regulera advokathonorara gjennom lov. Til no har det n?rast vore tabu ? snakka om det. Nett som staten hjelper folk inn p? bustadmarknaden med nokre lovreguleringar, b?r politikarane gjera noko av det same p? advokatmarknaden – som dei siste tjue ?ra har utvikla seg like ekstremt som bustadmarknaden.
Han peikar p? at den oljesmurde ?konomien v?r har drive advokathonorara enormt opp, sj?lv om det er ikkje er mangel p? advokatar. Kapitalsterke akt?rar kan betala den sterkt aukande timeprisen, som stengjer mange ute fr? ? krevja sin rett for domstolane.
– Eg pr?ver ? vekkja politikarane. Eg seier ikkje at alt skal gjennomregulerast, men la oss sj? kva vi kan gjera. Tyskland har regulert marknaden i mange ?r, Danmark og England kjem no etter. Det er ingen grunn til at ikkje vi òg skal kunna gjera det.
– Slutt med tullet!
Politikarane m? alts? p? banen. Men det m? òg domstolane, meiner jussprofessoren. Han underviser studentane i domstolar og domsskriving, og tek dei gjerne med til tingretten, der dei f?lgjer ei rettssak.
– Fleire gonger har eg hatt lyst til ? reisa meg opp i salen og ropa: 'Hallo, slutt med tullet, de bruker altfor mykje tid! Kvifor leverer de inn saksdokument p? tusen sider, men berre viser til nokre f? av dei?’
Sunde ser ei uheldig utvikling.
– Dess dyrare advokathjelpa blir, dess meir valuta vil klientane ha for pengane. Berre dommarane kan bryta den vonde sirkelen, seier han, og peikar p? at rettssystemet har hamna i same gr?fta som helsevesenet: Godt er ikkje lenger godt nok. D? er det eigentleg ingen ende p? kva krav ein kan stilla, eller kva kostnadar som kan synast legitime.
Dommarane, meiner han, m? regulera tidsbruken i ulike typar saker strengare og meir skjematisk enn i dag: Kva er viktig her? Jau, dei saksdokumenta der. Du har sikkert lyst til ? f?ra alle desse vitna, men ?rleg talt, vi har ikkje bruk for dei. Tre vitne er meir enn nok. D? bruker vi ikkje tre dagar – d? bruker vi tre timar.
P? sparebluss
At det er dyrt, kan vera ei viktig ?rsak til at f?rre g?r til rettssak no enn f?r. Talet p? sivile rettssaker har vore jamt minkande over fleire ?r – i h?ve til folketal og velstand er talet sv?rt l?gt. Og i Europa er det berre Irland som bruker mindre pengar p? domstolane enn oss.
– I fleire ti?r har Noreg valt ? ikkje tilsetja fleire dommarar sj?lv om samfunnsutviklinga gjer at talet p? konfliktar aukar, og det er ei viktig ?rsak til at domstolane handsamar f? saker. Det er eit stort demokratisk problem.
Sunde seier det er lett ? tenkja at ein styrer samfunnet gjennom ? gje lovene, slik Stortinget gjer. Domstolane skal uansett ikkje leggja noko til eller forandra p? noko, kan ein innvenda.
Feil, seier han. N?r ein har vedteke ei lov, er ein eigentleg berre kommen halvvegs. Lova m? bli brukt i mange saker for at politikarane sin vilje blir realisert.
– F?rre saker vil seia mindre folkevald styring av samfunnet. N?r folk ikkje har r?d til rettssak, finn dei alle andre mogelege l?ysingar utanfor domstolane. Men det er ikkje det demokratiet ynskjer.
– S? kva m? til?
– Vi m? opna opp domstolane. Fleire domstolar, fleire saker, fleire dommarar. ?
Manglar medvit
Jussprofessoren peikar p? det han meiner er eit kjerneproblem, nemleg ein akutt mangel p? rettsstatsmedvit.
– Ikkje berre domstolane, men ogs? alle andre konfliktl?ysingsmekanismar tek i liten grad eit rettsstatsansvar. N?r eg les ?rsrapporten til Pasientskadenemnda til d?mes, er det effektivitet som g?r igjen. ‘Rettsstat’ og ‘rettstryggleik’ er knapt nemnt. Tankegangen ser ut til ? vera: S? lenge vi handhevar reglane innanfor budsjett og ikkje g?r med underskot, har vi gjort jobben v?r.
Illiberale demokrati
Den nye boka til J?rn ?yrehagen Sunde har undertittelen Om den klassedelte rettsstaten og illiberale demokrati. Forfattaren ser ein tydeleg samanheng.
– Vi veit at myke av tilliten til heile rettssystemet kviler p? tilliten til domstolane. Men mange opplever no at domstolane ikkje er der for dei og deira interesser. Heller er domstolane organ der ein vert straffeforf?lgd, m? forsvara retten sin til samv?r med eigne barn, som mange av dei sivile sakene handlar om, eller bli saks?kt av ein med ressursar, p?peikar han.
N?r tilliten til domstolane sviktar, ?tvarar Sunde, m? vi vera p? vakt. For domstolane har viktige kontrolloppg?ver, dei skal mellom anna passa p? at dei folkevalde og forvaltninga ikkje misbrukar makta si.
– Men om folk f?ler at domstolane ikkje er der for dei, d? bryr dei seg heller ikkje n?r domstolane vert svekka. D? vender dei rettsstaten ryggen. I USA er det mest skremmande ikkje at president Trump byggjer ned rettsstaten fort og effektivt, men at reaksjonane ikkje kjem. Vegen mellom den klassedelte rettsstaten og det autorit?re styret er ikkje lang. Difor er eg djupt bekymra.
– Boka stiller eit sp?rsm?l: Har eg rettstryggleik? Kva vil du svara?
– Ja, eg har rettstryggleik. Men noko er gale med rettsstaten v?r. Eg er desperat etter at vi skal ta det p? alvor. Derfor skrik eg meg nesten h?s.
?
?nsker ingen norm for hva advokater kan kreve
Skyh?ye sal?rer gj?r det n? umulig for mange ? s?ke advokathjelp. – I advokatbransjen kunne eksterne eiere med kapital gitt mer innovasjon og billigere advokattjenester, mener Peter Fr?lich (H). ? regulere advokatl?nna vil han ikke.
– I Norge er rettssikkheten h?y og rettsstatens helse god sammenliknet med store deler av verden omkring oss, understreker leder for Kontroll- og konstitusjonskomiteen p? Stortinget, Peter Fr?lich (H). Ikke desto mindre deler han problembeskrivelsen til J?rn ?yrehagen Sunde: Tilgangen til domstolene er blitt vanskeligere, og de ?kende kostnadene bidrar til det.
– Denne bekymringen tror jeg stadig flere politikere deler, sier Fr?lich.
Bedre rettshjelp
Han mener det ikke finnes noen enkel politisk l?sning p? problemet.
– Trolig m? vi f?lge flere spor for ? f? til endring. Et viktig spor kan v?re ? omprioritere ressursene. For eksempel kunne vi utvide rettshjelpsordningen slik at flere f?r lettere tilgang til lov og rett. Samtidig kan det v?re aktuelt ? stramme inn p? ressursbruken andre steder, som bistandsadvokatordningen. Bruken av bistandsadvokater i norske rettssaler er nemlig blitt ganske enorm de senere ?rene og binder opp store ressurser.
Ekstern kapitaleier
Et annet spor, mener Fr?lich, er ? gj?re noe med advokatmarkedet. Han minner om at det har v?rt fors?kt i ganske lang tid, men uten s?rlig hell. Problemet, p?peker han, er at dette markedet er veldig satt. Han mener at eierskapsmodellen gj?r at det blir lite nyskaping og innovasjon.
– I andre bransjer finnes tilgang til ekstern kapital, som blant annet kan brukes til ? investere i ny teknologi. I advokatbransjen derimot, er en n?dt til ? v?re eier av egen virksomhet. Dermed er det den enkelte partnerens ?konomi som avgj?r hvor mye investering det blir i nye l?sninger. Det vanskeliggj?r gründervirksomhet, etableringen av nye advokatfirmaer, som kan gi publikum et billigere alternativ enn det de etablerte advokatfirmaene tilbyr.
Han peker p? at Stortinget har gjort noe for ? b?te p? problemet.
– Blant annet har vi fjernet rettsr?dsmonopolet, det gj?r at det er mulig for bedrifter ? starte opp rettsr?dgivning, uten at en m? v?re advokat. Det er et lite grep som kanskje kan s?rge for en framvekst av alternative og billigere juridiske r?dgivningstjenester. Men det vil ta lang tid.
Regulere ved lov? Nei
J?rn ?yrehagen Sunde peker p? at l?nns?kningen til advokater i Norge er ute av kontroll, og etterlyser en eller annen form for regulering ved lov. Han mener det gir en s?rlig legitimitet ? politisk etablere en norm for advokaters timel?nn, som domstolene kan h?ndheve. Fr?lich st?tter ikke tanken.
– Prismekanismer og liknende har jeg mindre tro p?. Det finnes sv?rt f? eksempler i historien p? at prisregulering av markeder er vellykket. Jeg tror ikke, ved et trylleslag, at historien vil se annerledes ut n?r det gjelder advokatmarkedet.
Rettsstat
? Rettsstat er ein stat der ut?vinga av makt og mynde i all hovudsak er regulert og avgrensa av lover og andre offentleggjorde og generelle reglar.
? Rettsstaten er, saman med demokratiet og menneskerettane, fundamentet for korleis den norske staten organiserer og regulerer verksemda og ut?vinga si av makt og mynde.
? I 2014 kom rettsstat inn i Grunnlova (§ 2): ?Denne grunnlova skal tryggje demokratiet, rettsstaten og menneskerettane.?
? Minst tre vilk?r m? vera til stades for ? verkeleggjera rettsstaten: H?ve til 1) innsyn 2) p?verknad 3) ansvarleggjering 4) ein rettferdsstandard.
Har ein dette, kan ein f? rett sj?lv utan ? ha makt. D? finst ein rettsstat.
Kjelder: SNL og Har eg rettstryggleik? av J.?. Sunde (2025)