Saman med Spr?kr?det er Universitetet i Oslo i gang med ein skikkeleg ryddesjau for ? rette opp gammaldagse og politisk ukorrekte ord i Nynorskordboka, samtidig som ordboka skal bli i samsvar med den nye rettskrivinga fr? august 2012.
– Ordb?ker eldest raskt. Sj?lv om Nynorskordboka ikkje har noka spesiell slagside og berre er 25 ?r gammal, inneheld ho allereie ein del utdaterte ord og definisjonar, seier Christian-Emil Ore, leiar for Eining for digital dokumentasjon ved Universitetet i Oslo og ansvarleg for den spr?kteknologiske delen av ordbokrevisjonen.
Upassande ord og definisjonar
P? ?ttitalet reagerte ingen p? Torbj?rn Egners sj?r?varvise om hottentottar og Astrid Lindgren si historie om negerkongen i b?kene om Pippi Langstr?mpe. Tids?nda er ei anna i dag.
No skal ordboka tilpassast moderne spr?kbruk.
– I dag gir mange klart uttrykk for at dei opplever det nedsetjande og vondt ? bli omtala som neger eller svarting. Vi m? ikkje late som om slike ord ikkje finst. Ord som neger m? definerast og omtalast, men n?r afrikanarar og andre opplever ordet negativt, m? vi markere desse orda som nedsetjande, seier ordbokredakt?r Bj?rghild Kjelsvik p? Institutt for lingvistiske og nordiske studium ved Universitetet i Oslo.
Andre d?me p? upassande innslag er buskmenn (s?rafrikansk stuttvaksen negerstamme) og negerarbeid (l?gt akta, slitsamt arbeid). Svarting er definert som ?person med svart h?r og m?rk andletsfarge?. Slavehandlar er definert som ?person som handlar med (neger)slavar; person som driv kvit slavehandel?.
– Men det er d? ingen skilnad p? om slavane er kvite eller svarte? sp?r Kjelsvik.
Ordet sambo ligg tynt an
Sambo er definert som ?avkom av neger og mulatt eller neger og indianar?.
Ordbokredakt?rane g?r ogs? laus p? det botaniske ordet negerhirse, som tidlegare blei bruka av afrikanarar og svarte i USA.
– Hirsen finst over heile verda, men ordet negerhirse er utdatert.
Ordet bantu, definert som stor folkegruppe i Afrika s?r for ekvator, f?r likevel st?, sj?lv om ord-et vert oppfatta negativt i S?r-Afrika.
– Der blir bantu bruka omtrent som ein p? norsk brukte det sterkt nedsetjande ordet nigger. Bantu er eit greitt ord p? norsk. Spr?kforskarar snakkar om bantuspr?k i Afrika. Derimot vil vi nok fjerne ordet bantuneger, seier Christian-Emil Ore.
100 ?r etter Ivar Aasen
Stortinget sa ja til b?de Nynorskordboka og Bokm?lsordboka i 1974. 40 ?rsverk og 12 ?r seinare kom Nynorskordboka ut i 1986. Dette var faktisk landets f?rste ordbok p? nynorsk, over hundre ?r etter Ivar Aasens ordbok, der alle ordforklaringane var p? dansk.
Fram til 1986 fanst det berre enklare ordlister utan ordforklaringar og ei mengd politiske rettskrivingsvedtak. No kjem den f?rste fullstendige innhaldsrevisjonen.
Ordbokredakt?rane ?nskjer dessutan den same oppryddinga i Bokm?lsordboka. Den er krydra med mange av dei same utdaterte og s?re orda som Nynorskordboka.
– Ordb?kene er sj?lve pilaren i eit godt skriftspr?k, fordi dei gir lett tilgjengeleg informasjon om spr?ket. Vi ?nskjer ikkje ? styre spr?kbruken, men ordboka skal spegle samtida. D? blir det viktig ? vere bevisst p? kva som skal med og kva vi skal utelate. Ordutvalet og forklaringane b?r vere s? slitesterke at dei kan halde seg dei neste ti til femten ?ra. Det er utfordrande, medgir ordbok-redakt?r Helene Urdland-Karlsen p? Institutt for lingvistiske og nordiske studium.
Eitt av dei orda ho ikkje er sikker p? skal med, er flatskjerm. Ordet kan vere utdatert allereie om nokre ?r.
– Vi kan ikkje ha med d?gnfluger. Monstermaster og mordarsneglar er ogs? ord som raskt blir borte fr? aktiv bruk.
N?r spr?kforskarane er i tvil om kva ord dei skal ha med, kan dei sjekke i nynorskkorpuset, ei digital og s?kbar samling av alle slags nynorske tekstar, fr? utgreiingar og sakprosa til skj?nnlitteratur og aviser, 90 millionar ord til saman. Dei eldste tekstane er fr? 1870-talet. Berre sidan oktober i fjor er det lagt inn éin million nye ord i databasen.
– Korpuset er ein dokumentasjon av ordbruken og ein f?resetnad for eit vitskapleg ordbokarbeid. Her kan vi fange opp bruken av ordet i full breidd.
Dei sjekkar ogs? ordbruken p? nettet og p? Nasjonalbibliotekets bokhylla.no.
Tek vare p? nokre sjeldne ord
Spr?kforskarane skal ogs? rydde opp i ord som ikkje lenger er i bruk. Eit av orda som skal kastast ut, er afroditt, definert som eit ?individ med forkr?pla kj?nnsorgan?.
– Ingen biologar brukar ordet. Dei har ikkje eingong h?yrt om afrodittar. I dag blir ordet bruka berre i kryssord.
Eit anna avlagt ord er annonseakvisit?r. No heiter det annonseseljar. Men ikkje alle utdaterte ord skal ut.
– Sj?lv om Nynorskordboka skal vere ei bruksordbok, skal ho ogs? vere inngang til eldre litteratur og gamle uttrykksm?tar. Visse ord som ikkje er i vanleg bruk i dag, skal med fordi dei vert nytta i gamle skj?nnlitter?re verk.
I gamle folkeviser finst bl?mann og morian for afrikanar eller maurar. Eit anna eksempel er ordet veile (vere vondt), som knapt er brukt andre stader enn i diktet ?Den fyrste songen? av Per Sivle.
– Slike ord er greitt ? kunne sl? opp i ordboka og kjem no med i Nynorskordboka for f?rste gong, seier Bj?rghild Kjelsvik.
Verda har endra seg
Informasjonsalderen har ogs? endra seg mykje sidan 1986, ikkje minst teknologien.
– Det nyttar ikkje ? snakke om EDB-operat?r, EDB-senter og EDB-terminal i dag. Desse orda er rett og slett ikkje i levande bruk lenger, for ikkje ? snakke om holkortoperat?r, fortel Helene Urdland-Karlsen.
Nokre av omtalane av kvinner og menn er heller ikkje tidsriktige. Definisjonen av ordet hushjelp, ?kvinne som er tilsett for ? gjere husarbeid?, skal til d?mes bli kj?nnsn?ytral.
Nynorskordboka m? ogs? oppdaterast p? ekteskap. Ekteskap er definert som ?samliv mellom mann og kvinne…?. Dagens ekteskapslov er kj?nnsn?ytral: Definisjonen m? difor endrast til ?samliv mellom to personar...?.
Ord som gutegalen m? ogs? omdefinerast: det er ikkje lenger slik at berre jenter er “gutteg?rne”. Ogs? gutar kan vere ville etter gutar.
Moderne l?ysing
Nynorskordboka har ein moderne relasjonsdatabase i botnen.
– P? sikt ?nskjer vi ? lage ein nettportal der ein kan g? inn i alle utg?vene av b?de Nynorskordboka og Bokm?lsordboka, og gjerne Riksm?lsordboken og andre eldre ordb?ker ogs?. D? kan du samanlikne og sj? den historiske utviklinga i norsk over fleire ti?r, fortel Christian-Emil Smith Ore.